Türkistan’da Rusça baskısı

Türkiye kamuoyunda zaman zaman Orta Asya’daki Türk Cumhuriyetleri’nde “Türkçe’nin devlet dili olduğuyla” ilgili asparagas haberler çıkıyor. Türkçe derken çoğumuz da Türkiye’de kullanılan Türkçe’nin kastedildiğini düşünüyoruz. Bu tür haber ve paylaşımların gerçeklikle bir alâkası olmasa da Türk kamuoyu mevcuda değil olması gerekenlere inanmak istiyor. Hâliyle bu konuda uydurulmuş haberleri duygu tarafımıza denk geldiği için sevinçle karşılayıp paylaşıyoruz.

Devlet dili tartışmaları

Rusçanın Orta Asya’daki durumuyla ilgili bilgileri Rus medyası maksatlı şekilde abartarak paylaşıyor. Bölgede Rus okullarının her geçen yıl azaldığı, Rusça konuşan insanlara karşı ciddi baskıların olduğu ve Rusçanın giderek zayıfladığı belirtilen haberlerde dil milliyetçiliğinin yükseldiği vurgulanıyor. Bu tür haberlerin gerçeklik payı olsa da pratikteki durum, Rusların abarttığı kadar değil.

Tabi ki bahsettiğimiz bölgelerde durum hiç de bizim arzu ettiğimiz gibi olmasa da “arzularımızın” gerçekleşmesi için devletler bazı adımlar da atmıyor değiller. En son 18 Ocak 2023’de Kırgızistan yasama organı (Jogorku Keneş) "Kırgızistan Cumhuriyeti'nin devlet dili hakkında" yasa tasarısını kabul etti. Yasa, devlet dilinin kullanımı ve devlet dili politikasının uygulanması için yasal çerçevenin oluşturulmasını kapsıyor. Devlet Millî Dil Komisyonu ve Bakanlar Kurulu tarafından başlatılan devlet dili yasa tasarısı, yetkililerin çalışma dilinin Kırgızca (Kırgız Türkçesi) olması gerektiğini şart koşuyor. Mevcut norm şu şekildedir: "Kırgızistan Cumhuriyeti'nin devlet makamlarının ve yerel yönetimlerin, diğer kurum ve kuruluşlarının çalışmaları resmî devlet dilinde yürütülür."

Mecliste Rusça gerginliği

Yeni yasaya göre Jogorku Keneş, milletvekillerine Kırgız edebî dilinin yanı sıra imlâ kurallarına uyma zorunluluğu da getiriyor. Bu yasanın 15 Aralık 2022’de mecliste Kırgızistan Cumhuriyeti Tabiî Kaynaklar ve Çevre Bakanı Dinara Kutmanova'nın Rusça hitabı sonrası Meclis Başkanı Nurlanbek Şakıyev’in “Rusça konuşmak için kimden izin aldınız?” uyarısını yapmasından sonra gündeme gelmesi oldukça dikkat çekti. Yasanın onaylanması zamanı bile bazı milletvekillerinin “tamam ama çok dilliliği (Rusçayı) da dışlamayalım” şeklindeki çıkışları, Kırgızistan’ın bu konuda daha çok mesafe katetmesi gerektiğini gösteriyor.

• Türkçeye uyduruk ceza
• Kazak Türkçesinin sosyal hayatta ve kamuda yaygın olarak kullanılması için bazı gençlerin başlattıkları girişimler ve etkinlikler ise "hassas dengeleri gözetme" düşüncesiyle zaman zaman devletin baskısıyla karşı karşıya kalıyor. Mesela, YouTube'daki "dil devriyeleri" videolarıyla ünlenen Kazak "youtuber" Kuat Ahmetov, devlet tehdidiyle karşı karşıya kaldı. Kuat Ahmetov'un kendi youtube kanalında, satıcılardan kendisine Kazak dilinde hizmet vermesini talep ettiği videolar ülkede hızla yayıldı. Duyarlı bir Kazakistan vatandaşının bu eylemini, Rusya Dışişleri Bakanlığı yetkilileri Kazakistan Dışişleri Bakanlığı'na şikâyet ederek tedbir görmesini istediler.
• "Ben, anavatanında Kazakça bilgi almak isteyen bir Kazakistan Cumhuriyeti vatandaşıyım" diyen Kuat Ahmedov'u, polis Almatı'da gözaltına alarak 340 dolar para cezasına çarptırdı. Bu davranışa bir ceza da Rus yetkililerinden geldi. Rusya İçişleri Bakanlığı, Kuat Ahmetov'un Rusya'ya girişini 50 yıl süreyle yasakladı.

• Kırgızistan en “rahat” ülke

  Kırgızistan, nispet ve sayı olarak komşu Kazakistan'daki kadar Rus nüfusuna sahip olmasa da Rusçanın en yaygın olarak kullanıldığı Türk Cumhuriyetlerinden biridir. 2000 yılında anayasada yapılan değişiklikler, Rusçaya resmî dil statüsü kazandıran Kırgızistan kamu idarelerinde, Rusçanın resmî olarak kullanılmasının önünü açtı. Orta Asya'daki diğer ülkelerden farklı olarak Kırgızistan'da son 30 yılda Rusça eğitim veren okulların sayısı arttı. Okula giden çocukların yüzde 20'sinin Rusça eğitim gördüğü Kırgızistan'da üniversitelerin çoğu Rusça eğitim vermekte ve Kırgız-Rus Slav Üniversitesi eğitim piyasasının liderlerinden biri.

Ulus inşa aracı olarak Rusça

Sovyetler sonrası Orta Asya'da Rus nüfus azalmasına rağmen Rusça aynı oranda azalmadı. Hatta yer yer Rusça hâkimiyetini güçlendirdiği alanlar da mevcut. Gençlerin önemli bir kısmı kendilerini milliyetçi olarak tanımlasalar da güncel hayatlarında Rusçayı iletişim dili olarak kullanıyorlar. Düşünce ve tefekkürleri “Rusça” olmasa da Rusların dili hayatlarının bir parçası olarak duruyor.

Bölgede Rus diliyle ilgili mevcut durum, Sovyetler Birliği'nin dağılmasından önceki durumundan farklı. 1989 SSCB nüfus sayımına göre, Sovyetler Birliği sakinlerinin yüzde 80'i Rusça konuşuyordu. Bu "başarı" Sovyet yetkililerinin, 1938'de Rus dilinin tüm okullarda zorunlu hâle gelmesiyle başlayan, dil yoluyla ulus inşa etmeye yönelik uzun vadeli politikasının sonucuydu. Sovyetler Birliği döneminde büro işlerinde, orduda ve kolluk kuvvetlerinde Rusça kullanılıyordu, Rusça kitaplar ve gazeteler yayımlanıyordu ve Rusça, sosyal ilerleme için önemli bir kaynak işlevi görüyordu.

2023'de Rus dilinin konumu, SSCB'nin dağılmasından önceki kadar sarsılmaz değil. Ama Türk Cumhuriyetleri ve Tacikistan’da son yıllarda Rusçanın kullanımının yaygınlaştığıyla ilgili genel bir kanâat mevcut. "Sovyetler Birliği nesli" dediğimiz belli bir yaş grubu hayattan göçse de 1990'lar nesli yukarıda bahsettiğimiz bu "başarıyı" kendileri ve çocuklarıyla beraber sürdürmeye devam ediyorlar. Hiç Sovyetler Birliği görmemiş, kültürel etkisini fazlasıyla hissetmemiş önemli bir nesil, kendilerini Rusça ifade etmekten oldukça memnunlar.

• Rusça güçleniyor mu?
• Özbekistan'da Rus dili için dönüm noktası 1995'te oldu. Zamanın Özbek Cumhurbaşkanı İslam Kerimov, yeni bağımsızlığını kazanmış genç devletini Sovyet mirasından zımnen korumaya çalışarak, Özbekçeyi (Özbek Türkçesini) ülkenin tek resmî dili ilan etti. O yıllarda Özbekistan Kiril alfabesinden Latin alfabesine geçiş yaptı. Buna rağmen ülkede Özbek Türkçesi yeterince güçlenemedi ve Latin alfabesine geçiş de başarılı bir şekilde sürdürülemedi. 2019’da bir grup Özbek entelektüeli, Rus dilinin "etnik gruplar arası iletişim" dili statüsünün geri getirilmesi çağrısında bulunmaya bile cesaret ettiler.
• Rusya'nın kültürel ve insânî işbirliği devlet kurumu Rossotrudniçestvo'nun Taşkent şubesi, Özbekistan'da yaklaşık 11,8 milyon insanın Rusça konuştuğunu tahmin ediyor. Bu, nüfusun yaklaşık üçte birine denk geliyor. 1992'de Özbekistan'da 1.100'den fazla Rusça konuşan veya karma Rusça-Özbek Okulu vardıysa şu anda ülkede 739 Rusça eğitim veren okul var ki bu da oldukça fazla. Taşkent ve diğer büyük şehirlerde kablolu TV operatörleri, çoğu Rusça olmak üzere yabancı programlardan oluşan paketler sunmaktadır. Ek olarak, Rus dili hâlâ iş iletişimi dili konumunu sıkı bir şekilde elinde tutuyor.

Ruslar azalıyor, ya Rusça konuşanlar?

16 Aralık 1991’de bağımsızlığını ilan ettiğinde Kazakistan’da etnik Kazakların üçte biri Kazak Türkçesini gündelik yaşamda kullanmak bir tarafa, hiç Kazakça bilmiyorlardı. 1989 nüfus sayımına göre Kazakistan’da devlete adını veren etnik Kazakların toplam nüfusa oranı %36.69, Rusların toplam nüfusa oranı ise %37.82’ydi. Yine aynı yıl yapılan araştırmaya göre, ülkedeki Kazakların %64’ü günlük hayatlarında Rusça konuştuklarını ifade etseler de şehirli Kazakların büyük bir kısmının kullanım dili Rusçaydı. Bugün Rusların oranı %15.5’e düşse de Kazakistan, Rusçayı unvan sahibi ulusun diline ortak bir alternatif olarak kullanma açısından diğerlerinden daha fazla öne çıkıyor. Kırgızistan'da olduğu gibi Kazakistan'da da Rusça, anayasada belirtilen resmî bir statüye sahiptir. Hükümet, gelecekteki tüm belgelerin Kazakça olacağına dâir bir yol haritası benimsemiş olmasına rağmen günlük hayatta ve kamuda Rusça hâlâ yaygın dil olarak kullanılmaktadır.

• Rusya tehdit ediyor
• Türkistan coğrafyasında hâlâ güçlü konumda bulunan Rusya, bölge devletlerinin kendi dillerini destekleme ve Latin alfabesine geçiş adımlarını kendine tehdit olarak algılıyor, sert bir dille uyarılar yapmaya devam ediyor.
• Rus devleti dil konusunda atılan adımların bu ülkeler için ciddi siyasî ve ekonomik sonuçlara yol açacağını ifade ederek, özellikle çok sayıda vatandaşını göçmen işçi olarak Rusya'ya gönderen Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan'ın Rusça konusunda dikkatli olmalarını îma eden açıklamalar yapıyor. Tacik ve Kırgız işçi göçmenlerin anavatanlarına gönderdikleri havaleler, bu ülkelerin GSYH'lerine büyük katkı sağladığı için yöneticiler de Rusça konusunda daha hassas davranmaya çalışıyorlar.
• Mesela, 2021'de Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan'dan 7,8 milyon kişi çalışmak için Rusya'ya gitmiş ve Rusya'daki bu işçilerin memleketlerine gönderdikleri para, Tacikistan GSYH'nin yüzde 30'unu, Kırgızistan GSYH'nin yüzde 25'ni, Özbekistan GSYH'nin yüzde 12'sini oluşturmuştu.
• Rus dili, Orta Asya'da bir yumuşak güç aracı olarak önemli bir potansiyele sahiptir. Ancak ulus inşası projelerinde Orta Asya Cumhuriyetleri dillerini Rusça pahasına tanıtmaya devam ederek ve nüfuslarını Rus etkisinden korumaya çalışıyorlar.