Kûtu’l - Amâre’de esir olmak

Almanya’nın yanında savaşa katıl­ma kararı aldıktan sonra ilan edi­len Cihad-ı Mukaddes ile resmen sa­vaşa dahil olmuştuk. Kafkas, Irak, Sina-Filistin, Suriye, Çanakkale, Galiçya, Ma­kedonya, Romanya, Yemen ve Hicaz cephele­rinde kahramanca savaştık. Buralarda yaşa­nan trajedi üzerine ciltlerce kitap yazıldı. Ya esirlerimiz? Uzun ve çileli esaret yılları ve sonrasında yaşananlar, en az cephedeki kadar hatırlanmaya değmez mi?

İngilizlerle mücadele edip binlerce esir ver­diğimiz cephelerden biri Irak Cephesi, burada yaşanan en önemli kuşatma da Kûtu’l-Amâ­re idi. 28 Eylül 1915’te başlayan Birinci Kû­tu’l-Amâre Muharebesi’ni kazanan İngilizler Türk kuvvetlerini Bağdat’ın güneyindeki Sel­man-ı Pak mevziine çekilmek zorunda bırak­tılar. Buna mukabil 22 Ekim 1915 sabahı iki kolla cepheden, iki kolla da kuzeyden taarru­za geçen İngiliz askerî gücü 51. Tümenin 23 Kasım’da başlattığı harekât sonucu geri çekil­mek zorunda kaldı. Türk kuvvetleri İngilizle­rin peşini bırakmadı. Sıkı bir takipten sonra 5 Aralık 1915’te Kûtu’l-Amâre mevzi­ine vardı ve 4,5 ay süren kuşatma sonucunda General Townshend ile kuvvetleri teslim oldu.

Kûtu’l-Amâre muharebelerinde 380 subay ve 10 bin kadar er zayiat verdik. Zayiatın çoğunu oluşturan esirlerimiz Mısır, Burma ve Hindis­tan’a götürüldüler.

İlk durak, Basra’daki geçici esa­ret kamplarıydı. Burada temizlik ve beslenme şartlarının içler acısı olduğunu tahmin edersiniz. Öğün­ler çoğu zaman çiğ et, soğan ve ek­mekten ibaretti. İlk günlerini etra­fı tel örgülerle çevrili dar bir çadır içinde geçirdiler. Hastalananlar ka­rantina kampında barınmak zo­runda kalacaklardı. Basra gözlem kampında 2-4 hafta kaldıktan son­ra asıl kamplarına sevk edildiler.

Hindistan’a gönderilenler önce denizyolu ile Umman’dan Hindis­tan’ın Kalküta şehrine götürülüyor, oradan demiryolu ile bugün Pakis­tan sınırlarında kalan Karaçi’ye naklediliyorlardı. Buradan Hindis­tan’da kendileri için kurulan Bel­lary ve Sumerpur kamplarına sevk edildiler. O zamanki adıyla Hindiçi­ni olarak bilinen Burma’ya gönde­rilen esirler ise Karaçi’den nehir yo­luyla kamplara ulaştırılıyordu.

Burma’da İngilizler tarafın­dan kurulan Thatmyo ve Meiktila kamplarında esirlerimize ilk başta en ağır gelen şey, iklim şartlarıydı şüphesiz. Oldukça nemli ve yağışlı olan ülkede birçok askerimiz daha ilk haftalarda hastalanarak can ve­recekti.

Kimi esirlerimiz önce Mısır’da Bilbeis kampında tutulmuş, son­ra Hindistan’daki Bellary kampı­na sevk edilmişti. Mısır’da kalanlar İngilizlerin kendileri için oluştur­dukları Seydibeşir, Tel el-Kebir, Bil­beis, Kantare, Heliopolis, Kahire,

Maadi ve Tura’daki kamp­larda kaldılar. Burada ye­mek durumu pek iç açı­cı olmasa da hiç değilse Sibirya’dan iyi olduğunu belirtelim. Ekmek, kon­serve, sebze, pirinç, so­ğan, hurma veya zeytinle idare ediyorlardı.

Kızılhaç raporlarına bakılırsa Hindistan’da­ki Sumerpur ve Bellary kampında esirlerimi­zin günlük menüsü buğ­day ekmeği, pirinç, seb­ze, patates, soğan, tuz, şeker, çay ve baharattan ibaretti. Bunları bir İn­giliz müteahhit firması karşılıyordu. Burma’da­ki kamplarda ise esirle­rin günlük yiyecek ihti­yacını karşılamak üzere sığır eti, domates, soğan, patates, pirinç, çay, süt, baharat gi­bi ürünler ücretlerine mukabil sa­tılıyordu. Genel olarak et ürünleri dışında yemeklerle ilgili fazla şikâ­yet yoktu.

Beslenme şartları bir yana, Hin­distan ve Burma’daki kamplarda İngilizler tarafından oluşturulan ve iklim şartlarına uygun olma­yan kulübelerde birçok esir son ne­fesini verecekti. Mısır’da Seydibe­şir, Heliopolis ve Bilbeis kamplarında subaylar üçer dörder kişilik odalar­da kalırken diğerleri me­tal somyalar ve ot yatakla­rın bulunduğu çadırlarda ayakta kalma savaşı veri­yorlardı.

Mahşerin atlısı kamplarda

Mısır’daki 100 bine yak­laşan Osmanlı esirinin 1918’de 9 bini hastalandı, bunların çoğu hayatını kaybetti. Sebebi pellegra adı verilen, yemek ve di­yet menüsünün etken ol­duğu hastalıktı. Sindirim sistemi, cilt ve sinirleri et­kileyerek dermatit, ishal ve zihinsel bozukluklara yol açan bu tehlikeli has­talığın en yaygın sebebi B3 vitamini, yani niasin yetersizliğiy­di. Bu maddenin yeşil sebze, deniz ürünü, et, süt ve yumurtada bulun­duğunu belirtelim.

Mısır’daki kamplarda ilk pel­legra belirtilerine 1916 yılında rastlanmış, hastalık ertesi iki yıl artarak devam etmiştir. İngilizle­rin diyet menüsü incelendiği za­man hastalığın nedeni açıkça orta­ya çıkar. Özellikle niasin açısından zengin olan bulgur ve hurmanın yemek listesinden çıkması, sebze yemeklerinin pişirilme usullerine dikkat edilmemesi, ekmekte küf oluşması, Avrupalı esirlerin liste­sinde bulunan ve niasin açısından zengin olan ringa ve patatesin ve­rilmemesi hastalığın artmasında etkili olmuştur. Son evrede hasta­yı adeta canlı cenazeye dönüştüren pellegra ile ilgili İngilizlerin uygu­ladığı tedavilerde kimi zaman so­nuç alınsa da birçok esirimiz ne yazık ki kurtarılamamıştır. Kamp­larda görev alan Türk doktorların İngilizlerin uyguladığı diyetleri eleştirdiklerini biliyoruz.

Mısır’daki esirlerimizde görü­len diğer iki hastalık, tavukkara­sı (gece körlüğü) ve trahomdur. A vitamini eksikliğinden kaynakla­nan bir göz hastalığı olan tavuk­karası balık, yumurta ile süt ve süt ürünlerinin az tüketilmesin­den kaynaklanır. Gözün retina ta­bakası için önem arz eden rodop­sin maddesi A vitaminiyle üretilir. Bu vitaminin eksikliğinde ise reti­na zayıflar; bu da gece körlüğüne ortam hazırlar. 1918 yılında esir­lere verilen ekmek, sebze, pirinç, soğan, mercimek, fasulye, hurma, zeytin veya hurmadan oluşan bes­lenme listesinin A vitamini açı­sından zayıf kaldığını düşünürsek tavukkarasının görülmesine şaş­mamak gerek. Sonuçta yaklaşık 2 bin esirimizde beslenmeye bağlı gece körlüğü tespit edilmiştir.

Mısır’da daha sık rastlanan bir hasta­lık da trahomdu. Chlamydia trachomatis adlı, virüse benzer mikroplardan kaynaklanan bu bu­laşıcı göz hastalığı konjonktivayı, korneayı ve gözkapaklarını sarar; üst göz kapağı konjonktivası hüc­relerinin anormal çoğalması neti­cesinde kabarcıklar meydana ge­lir. Enfeksiyonun göz kapaklarının iç yüzeyinde pürüzlenmeye neden olması gözlerde ağrıya, korneanın dış yüzeyinin bozulmasına ve ge­rekli tedavi yapılmazsa körlüğe yol açabilir. Mısır’da hastalığa sebep olan bakterinin böcekler aracılı­ğıyla geçtiğini biliyoruz. İlk aşama­larda elden göze temas, ortak men­dil veya havlu kullanılması yoluyla bulaşmıştır.

Mısır ve Hindistan’daki esirlerde görülen en önemli illetlerden biri de zihinsel ve sinirsel hastalıklar­dır. Altı aydan fazla esaret kamp­larında kalanlarda görülen dikenli tel hastalığı bunların başında ge­lir. Heyecanlanma, çok çabuk kız­ma, içe dönüklük ve alınganlık gibi semptomlar yanında unutkan­lık, dikkat dağınıklığı, depresyon, kâbus görme gibi belirtilerle ken­disini gösterir. Bu hastalık netice­sinde Mısır’daki kamplarda intihar vakalarında artış gözlenmiştir ne yazık ki.

Hindistan ve Burma’da revir ve hastane imkânları olmasına rağ­men iklim şartlarının da etkisiyle başta sıtma olmak üzere zatürre, tifüs, kolera ve veremden kaybet­tiğimiz esirlerin sayısı azımsan­mayacak ölçüdedir. Diğer hastalık­lar sebebiyle yatalak olan esirlerde, bilhassa bacaklardaki toplarda­marlarda tromboflebit adı verilen iltihabi tıkanıklıklar görülüp bura­dan kopan pıhtıların akciğerlerde ölümcül neticelere yol açtığı vakalar da söz konusu. Bu gibi du­rumlara karşı önlem almak üzere Burma’da Schewebo ve Rangoon bölgesinde nekahet ve karantina kamplarının oluşturulduğu görü­lür.

Burma’daki esirlerimiz arasında yemek pişirmek başta olmak üze­re kazı, çalı temizliği, bahçe işleri, duvar örülmesi gibi meşgalelerin yanı sıra terzi ve marangoz yanın­da çalışanlar da olmuştur. Mısır’da­ki Seydibeşir ve Heliopolis kampla­rında bu tür işlere koşulduklarını biliyoruz.

Bazı esirlerimize rütbe ve im­kânlar dâhilinde belli miktarda para verilse de erlerin büyük kıs­mı tahsisat olmadığından hayatı­nı zorlukla geçindiriyordu. Angar­ya işlerde çalışsalar da paralarının ya hiç verilmediği ya da eksik veril­diği durumlar vakidir. Kızılhaç ve Kızılay gibi yardım kuruluşları ta­rafından kendilerine ayni ve nak­di yardımlar yapıldığı, arşiv belge­lerinden anlaşılmaktadır.

Hasret bitse de çile bitmedi

Esaretle ilgili Kızılay Arşivi ile Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde rastladığımız birçok belgenin ha­berleşmeyle ilgili olmasına şaşma­mak gerek. En büyük sıkıntılardan biri, esirlerin ailelerinden, aile­lerin de evlatlarından haber ala­mamalarıydı çünkü. Hindistan ve Burma’dan Anadolu ve İstanbul’a gönderilen mektuplar en az 6-7 haftada ulaşıyordu. Anadolu ve İs­tanbul’dan buraya gönderilenlerin süresi ise 4-5 ayı bulmaktaydı.

Mektuplar bazen Londra’da­ki Savaş Bürosu kanalıyla, bazen de direkt Kızılay’a ulaştırılıyordu. Mektupların dağıtım ve ulaştırma işinden Kızılay sorumlu olmakla beraber birçok aksaklıklar yaşan­mıştır. Adres eksikliği, taşınma, bulunamama gibi sebeplerle pek çok mektup yerine ulaştırılama­mıştır. Bunların çoğu bugün Kızılay arşivindedir.

Esirlerden bazılarının aile­lerinden haber alamadıkları için zihnî ve psikolojik hasta­lıklara yakalanmaları da üzü­cü. Kızılay bünyesinde çalışan Üsera Komisyonu bu dönem­de gerek esirler ve aileleri ara­sında bağlantı kurmak, ge­rekse esirlere yardım etmek üzere harp şartlarında olabil­diğince faaliyette bulunmuş­tur.

1. Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle esir ve subayları­mızın çilesi bitti sanıyorsa­nız yanılıyorsunuz. 150 bine yakın esir yurtlarına dön­meyi beklerken, İngilizler Anadolu’da başlayan Millî Mücadele hareketinden do­layı vatana dönüşü ertele­diler. Amaçları bu esirle­ri koz olarak kullanmak, dahası Millî Mücadeleye destek olmalarını engellemekti. Mısır, Burma ve Hindistan’daki kamplarda tutulan esirlerimizi an­cak 1920’de gemiler aracılığıyla, kafileler halinde bırakmaya başla­dılar. Yaklaşık 15 bin askerimiz ise memleketlerine dönemeden esir­ken vefat etmiştir.

Vatan toprağına dönüşle hikâ­ye bitmiyor, deyiş yerindeyse yeni başlıyordu. Esirlerin kimisi ailesini bulamadı, kimi de yaşadığını ispat­lamanın peşine düştü. Memleketin işgal altında olması, yokluk ve fa­kirlik sılaya dönme heyecanlarını söndürmekle kalmamış, onları bir başka imtihanın kucağına bırak­mıştı. Nevroz, tel örgü ve şizofreni gibi hastalıklardan uzun süre ıstı­rap çekmeleri de cabası!

Sonuç olarak Kûtu’l-Amâre mu­harebelerinde esir düşmek, sade­ce esaret yıllarıyla sınırlı kalma­yan derin izler bıraktı askerlerimiz üzerinde. Vaktiyle acılarına el uza­tan, dertlerine ortak olan çok az kuruluş oldu; kaderlerini bir başla­rına yaşadılar.

Bugün bu meçhul kahramanla­rımızın yaşadıklarını kayıt altına almak, ruhlarına bir Fatiha gön­derdikten sonra en büyük hediye olacaktır.