Rönesans devrine ait bir tablonun kalbinde bir kadının: “Boleyn kızı”nın Avrupa tarihinin akışını değiştirmesine tanık oluruz. Gülcan Çalışkan, Rönesans’ta her çizgisinde sır barındıran Hans Holbein’in Elçiler tablosunu seçilmiş objeler üzerinden Derin Tarih okurlarına sunuyor.
Hans Holbein (1497-1543) ilk resim derslerini babasından almış. 1516'da Basel'de Erasmus'la tanışıp Deliliğe Övgü adlı kitabını resimleyince zenginlerden resim siparişi almaya başlamış. 1533'te yukarıda gördüğünüz Elçiler (The Ambassadors) adlı tablosunu bitirdikten sonra İngiltere Kralı VII. Henry'nin himayesinde 10 yıl içinde 150 portreye imza atmış. Ressamlığın yanında moda tasarımcısı olarak da çalışmış olan Holbein'in başta kralın resmi giysileri olmak üzere düğmeden tokaya, tören silahlarından atların koşum takımlarına kadar 250'yi aşkın tasarımı biliniyor
Elçiler tablosu şu bağlama oturur: Ocak 1533'te VII. Henry, Anne Boleyn'le gizlice evlenir ve Papa'dan nikâhlı eşinden boşanmak için izin ister. Katoliklerde boşanmak mümkün olmadığından isteği reddedilince bağımsız bir İngiliz kilisesi kurmayı kafasına koyar. İngiltere'nin Roma'dan kopmasını istemeyen Fransa Kralı I. François ise (hani Kanûnî'nin “Sen ki Fransa Kralı Françeska'sın diye hitap ettiği) Papa ile Henry arasında aracılık yapması için Londra'ya bir heyet gönderir. Elçilerin bir görevi daha vardır: İngiltere, Fransa ve Osmanlı arasında siyasî bir ittifak oluşturmak. Şimdi tablonun görünmeyen yüzüne eğilelim.
1. Kim bu adamlar?
Soldaki şahıs, elçi Jean de Dintevill'dir. Sağda ise arkadaşı keşiş Georger de Selve'i görüyoruz. Mütevazı giyiminden din adamı olduğunu anlıyoruz. Nitekim ertesi yıl Fransa'nın Lavaur bölgesine piskopos olarak seçilecektir. Dintevill Londra'dayken Holbein'la irtibata geçer ve bu tabloyu sipariş eder. Tam bir Rönesans eseri olan Elçiler tablosu, modellerinin beşeriyetleriyle yakından ilgili olan siyaset ve din algılarını özenle seçilmiş objeler üzerinden sunar.
2. Gizlenmiş yaşlar
Modellerin yaşları Romen rakamlarıyla gizlice işlenmiştir. Birinin yaşı elinde tuttuğu hançerin üzerine (29), diğeri de üst raftaki kitaba (25) yazılmıştır.
3. Kafatası da nereden çıktı?
Tablonun önündeki çinili zeminde tanımlanması güç, garip ve eğik bir nesne görülür. Söyleyebileceğimiz ilk şey, resmin ahengini bozduğudur. Bu gerçekte Holbein tarafından şekli tamamen değiştirilmiş bir kurukafadır. Ressam onu resmin içine, hem de en ortalık yerine adeta saklamıştır. Anlaşılıyor ki, siyasi göndermelerin ötesinde tabloda işlenen asıl mesele ölümdür. Nesnenin deforme edilmiş olması, eserle izleyici arasına bir mesafe koyar ve hayal gücünü çalıştırmasını sağlar. Kurukafa sadece çerçevenin sağ tarafından yaklaşık 27 derecelik bir açı ile görünür hale gelir. “Sadece özel bir açıdan bakıldığında düzgün görünen resim” anlamındaki anamorfoz tekniğinin sinemada, fotoğrafçılıkta vb. kullanıldığını biliyoruz ama bir 16. yüzyıl tablosunda karşımıza çıkması oldukça tuhaftır.
4. Karanlıkta kalan imza
Tablodaki aletlerin verilerine göre o sırada tarih 11 Nisan, saat ise sabah 09.30 veya 10.30'dur. Yıl, modelin gölgesine gizlenen imzanın hemen altındadır (1533).
5. Entelektüel objeler
Üst raftaki objeler denizcilikle ilgiliyken, alt raftakiler elçilerin dünyevi ilgilerini yansıtır. Ağırlıklı olarak geometri, astroloji ve müzikle ilgili olan nesneler, modellerin yalnız maddi zenginliklerini değil, entelektüel birikimlerini de gösterir.
6. Açık kitaplar!
Alt rafta açık olarak resmedilmiş iki kitap göze çarpar. Büyük olanda Martin Luther'e ait "Gel kutsal hayalet, ruhlarımızı uyandır" isimli bir ilahi yer alır. Kitabın matbu olması, matbaanın devrimci rolüne işaret eder. İkinci kitap tüccarlara kârzarar hesaplarını öğretmeyi amaçlar. Böylece işletme ve finans sektöründe de bir Rönesans (Yeniden Doğuş) yaşandığını anlarız.
7. Aralanan perde!
İlk bakışta belli olmasa da, sol üst köşede hafifçe aralanmış perdenin altında çarmıha gerili İsa figürlü gümüş bir haç görülür. Bu, Rönesans dönemindeki din tartışmalarına bir göndermedir.
8. Türk halısı
16. ve 17. yüzyıllarda madalyonlu ve yıldızlı Uşak halılarına İtalyan, Hollandalı ve Alman ressamların tablolarında, ama en çok da Holbein'da rastlanır. (Nitekim bu halılara Türkiye'de de “Holbein” adı verilir.) Türk tasarım ve imalatı olan halı, Osmanlı'nın da Rönesans'ın kültürel, ticari ve politik oluşumunda yer aldığını simgeler.
9. Seçkin siyah ve ipek üzerinden
İpek Yolu üzerinden Avrupa'ya ulaşan ipek ve kadife, Kuzey Avrupa'nın muzaffer imajına atıfta bulunurken, Doğu'nun lüksüne olan arzuyu da anlatır. Dintevill'in pahalı bir kürkle çevrelenmiş ceketi zenginliğinden dem vurur. Bu dönemde zengin rengi diye bilinen siyah, melankoli ve entelektüel birikim demektir.
10. Kürelerin gizemi
Üzerine dünya haritası işlenmiş 2 küreden alt raftakinin tam da aritmetik kitabının arkasına yerleştirilmesi, ticaret ve finansın dünyaya yayılmasını ifade eder. Ayrıca küreye “Europa” diye yazılması, daha 16. yüzyıldan itibaren Avrupa'nın ortak bir kimliğe sahip olduğunu iddia eder. Küreler sayesinde Holbein'ın coğrafi keşifl eri takip ettiğini de öğreniriz.